ses işlemciler

Bir çok konuda Türkçe karşılığı tam olarak bulmak oldukça zor... sinyal işlemci de denebilir... sinyal işlemciler audio işlemci (audio processors) olarak da bilinirler... sinyal işlemciler de analog ve dijital olarak ikiye ayrılırlar ve dijital işlemciler günümüzde oldukça iyi bilinen bir konudur... bir çok cihazda DSP olarak karşımıza çıkarlar... DSP, ingilizce Digital Signal Processor dan gelmektedir ve plug-in olarak bilgisayarlarda sıklıkla kullanılmaya başlanmışlardır... örneğin winamp için üretilmiş bir çok DSP plug-in mevcuttur...

Bazı önemli efektler ve cihazlar aşağıda verilmiştir... ingilizce olarak verilmiştir çünkü cihazların üzerinde bu ingilizce ifadeler yer almaktadır...

Eşitleyici (equalizing)

Yani bildiğimiz ekolayzır... ekolayzır sesin belli bir frekans aralığının seviyesini yükseltir yada azaltır... bir başka deyişle tınısı üzerinde değişimler yapar... en çok bilinen, hatta müzik ile, sesle alakası olmayan kişilerin bile bir şekilde bildiği, kullandığı processor dur... cep telefonlarına kadar girmiştir... ekolayzır ile bir takım dip sesleri ve gürültüleri temizlemek mümkündür ancak çok yüksek kalitede bir ekolayzır bile bazen yetersiz kalabilir...

EQ tipleri: Shelving, Grafik, Parametrik, Yarı parametrik...

shelving: seçilen belli bir frekansın altındaki yada üstündeki frekans aralığını artırır yada azaltır... bir çok cihazdaki bas-tiz ayarlarının çalışma mantığı budur...

grafik: frekans noktaları sabittir, kullanıcı sadece bu sabit olan frekans noktaları ile oynayabilir... profesyonel cihazlarda 31 adet frekans noktası bulunur... yani her kanal için 31 adet kontrol bulunmaktadır... stereo cihazlarda bu kontrol noktaları 2 x 31 olarak ifade edilir... bu cihazlar özellikle konserlerde kullanılmaktadırlar...

parametrik: desibel, frekans ve bandwidth (Q) olmak üzere 3 kontrol bulunmaktadır...

yarı parametrik: dB ve frekans kontrolleri vardır ancak bandwidth değeri sabittir...

Filtreler

Filtreler, bazı frekanslara hiç dokunmadan sadece bazı frekansları filtre ederler... 5 farklı filtre vardır:

high-pass: alt frekansları filtre eder

low-pass: üst frekansları filtre eder

band-pass: belli bir aralığı değil, o aralık dışındaki frekansları filtreler

band-stop: belli aralıktaki frekansları filtreler

notch: filtre edilen aralık çok küçüktür

her filtrenin bir "cut-off" kesme frekansı bulunur... cut-off sinyalin 3dB azaldığı noktadır... sinyalin cut-off noktasından itibaren bir oktavda kaç dB azaldığı da "slope" olarak tanımlanır...

bu tanımların ingilizce olarak bilinmeleri zorunludur çünkü tüm cihaz ve yazılımlarda bu terimler kullanılmaktadır...

bazen high pass yerine low cut, low pass yerine de high cut terimleri kullanılmaktadır...

Ekolayzer (EQ) ve filtre kullanırken freknas dağılımlarının iyi bilinmesi önemlidir... frekans aralıları şöyle verilebilir:

sub bass: 16-60 Hz.

bass: 60-250 Hz.

low-mid: 250 Hz. - 2 kHz.

high-mid: 2-4 kHz.

definition (presence): 4-6 kHz.

high: 6-20 kHz.

EQ ve filtre kullanımı uzman ve deneyimli bir kulak ister... ama bu 2 işlem çok karmaşık ve profesyonel seviyede olmasa bile "kulak" ile bir ölçüye kadar yapılabilir... özellikle müzik dinlerken EQ ayarlarının isteğe ve zevke göre yapılması yada daha basiti bas-tiz ayarının yapılması gibi... ama profesyonel anlamda bu işlemlerin yapılması yine deneyim işidir...

Kompresör

Girişteki (input) seviye farklılıklarını azaltarak çıkış (output) seviyesini dengeli bir hale getirir... belirlenen bir seviye üzerine çıkan sinyalleri belirlenen oranda azaltarak (gain reduction) çıkışı dengeler... Kompresörler EQ ile birlikte en çok kullanılan cihazlardır...

Kompresör üzerindeki parametreler:

Threshold (eşik): kompresörün devreye girdiği sinyal seviyesidir... örneğin eşik değeri -10 dB ise, -10 dB altında kompresör devreye girmez...

Ratio (oran): eşik değeri nden sonra kompresör devreye girdiğinde çıkış sinyalinin giriş sinyaline göre ne oranda değişeceğidir... örneğin bu oran 2:1 ise, eşik değeri üzerindeki her 2 dB artışa karşılık çıkışta 1 dB artış olacağı anlaşılır...

Attack time: eşik seviyesi aşıldığında kompresörün ne kadar zaman sonra devreye gireceğini belirtir...

Release time: eşik seviyesinin altına inildiğinde kompresörün ne kadar süre sonra devreden çıkacağını beliritir...

Knee: eşik seviyesinde kompresörün nasıl hareket edeceğini belirtir... soft (yumuşak) ve hard (sert) olarak 2 ye ayrılır... soft geçiş eşik seviyesinin hemen altında başlar ve seviye arttıkça kompresyon da artar... hard da ise kompresör ani bir şekilde devreye girer... soft da kompresöre geçiş oldukça yumuşak olur...

Auto: bazı kompresörlerde bulunur... atak ve release kontrolleri cihaz tarafından otomatik yapılır... profesyonel kullanımlarda tercih edilmez ama amatör kullanımda önemlidir...

Link: kompersörün 2 kanalını birbirine bağlayak birlikte çalışmasını sağlar... örneğin stereo bir ses dosyasında eğer sağ ve sol kanallarda dengesizlik varsa kompresör sadece bir kanala etki yaptığı taktirde dengesizlik artacaktır... bu gibi durumlarda link kullanılır...

Multiband kompresör

Sinyali frekans aralıklarına böler ve her aralıkta ayrı ayrı çalışır...

Limiter

Sinyalde aniden oluşan yüksek noktaları kesmek için kullanılır... bu noktalar peak olarak adlandırılır... kompresör ile tamamen aynıdır ancak sadece bu peak noktalarını temizlemek için kullanılır...

Expander

Kompresörün tam tersi olarak çalışır... kelime anlamı genişleticidir... sinyalin eşik altında kalan seviyelerini azaltarak dinamik alanı (dynamic range) genişletir... özellikle dip gürültüsünün azaltılmasında kullanılır...

Gate

Noise gate olarak da adlandırılır... yani gürültü kapısı da denebilir... gate belirlenen eşik değeri üzerindeki sinyalleri hiç bir işlem yapmadan geçirir ve out a aktarır ancak eşik değerinin altına düşüldüğünde bu kapı kapanır... özellikle yansıma yada reverb gibi istenilenden daha fazla uzayan seslerin sonlarının otomatik olarak kapatılması amacıyla kullanılır...

Reverb

Reverberation, yani yansıma, yankılanma yada aksetmedir... örneğin küçük bir odada piyano çaldığınızda duyacağınız ses farklıdır, büyük bir hangarda piyano çaldığınızda duyacağınız ses farklıdır... benzer şekilde küçük konser salonu ve büyük konser salonu yada açık hava farklıdır...

Konu aslında zamandır... bir nota basıldığında mekana göre önce sesin kendisi duyulur, daha sonra ilk yansımalar ve sonrasında da sesin mekandaki yansımalarının birleşimi yani reverb duyulur... sesin mekandaki zamana bağlı davranışıdır...

Tabii burada bahsedilen reverb dijital reverb dür...

reverb üzerinde bulunan parametreler:

Pre-delay: ses kaynağından gelen ses ile ilk yansımalar arasındaki zamandır... mekanın büyüklüğü ve genişliği hakkında fikir verir...

Reverb time: sesin ne kadar uzayacağını belirtir...

Hi-cut & low-cut: üst ve alt sınırları belirtir...

Room size: yani oda büyüklüğü, mekanın büyüklüğünü ifade eder...

Density/Diffusion: % olarak ifade edilir ve efektin koyuluğunu yada yoğunluğunu belirtir...

Dry/Wet: efektli ve efektsiz sinyaller arasındaki dengeyi ifade eder... dry efektsiz, wet yoğun efektlidir...

Delay

Bir sesin belli bir süre gecikme ile 1 defa tekrarıdır...

Delay time: orijinal sinyalle gecikmeli gelen sinyal arasındaki zamandır...

Feedback: delay ünitesinin çıkışının tekrar girişe alınması ile elde edilen tekrardır...

Dry/Wet: efektli ve efektsiz sinyaller arasındaki dengeyi ifade eder... dry efektsiz, wet yoğun efektlidir...

Phasing & Flanging

Alt seviyelerde gecikmelerden kaynaklanan faz çakışmaları sonucunda, bazı frekans seviyeleri artar, bazıları ise düşer... gecikmelerin zaman aralıklarında değişimler yapılarak phasing ve flanging efektleri yaratılabilir...

Chorus:

Sinyaller arasında küçük pitch değişimleri ile chorus efekti elde edilir... büyük bir koronun üyeleri arasındaki küçük pitch farklılıklarına benzediği için bu isim verilmiştir... gitarcılar tarafından çok kullanılan bir efekttir...

Time kompresör & Time expansör

Ses dosyasının süresinin uzatılması yada kısaltılmasını ifade eder...

Pitch Shift:

Ses perdesinin değiştirilmesini ifade eder...

Auto-Pan

Sesin sağ ve sol kanallar arasında belirlenen şekilde gezdirilmesidir... sinyalin hangi yön doğrultusunda gideceği belirlenebilir... bunun yanında sesin sağa yada sola ne kadar yatırılacağı % olarak belirlenebilir... sinyalin sağ ve sol kanallar arasında hangi hızda gidip geleceği de kontrol edilebilir...